Tarczyca (gruczoł tarczowy) lubi komplikować życie kobietom. Chora tarczyca to wśród kobiet w wieku 30-50 lat najczęściej spotykany problem endokrynologiczny.
W tym artykule przedstawiam najważniejsze i uniwersalne zalecenia dietetyczne dotyczące osób chorych na niedoczynność tarczycy. W związku z tym, że podejście od strony prawidłowego odżywiania jest moim głównym celem, nie rozpisuję się na temat samej choroby. O diagnostyce nie wspominam w ogóle. To tematy, które można zgłębić na blogach endokrynologów.
Tarczyca, narząd umiejscowiony w okolicach szyi. Jej głównym zadaniem jest wytwarzaniem hormonów tarczycy: tyroksyny (T4) i trójjodotyroniny (T3). Hormony tarczycy są potrzebne niemal każdej komórce naszego ciała. Dlatego ich nieprawidłowe wydzielanie dotyka niemal każdej sfery naszego życia.
Na co wpływa praca tarczycy?
Właściwie, łatwiej byłoby wymienić na co nie ma wpływu. Ale spróbujmy. Otóż główne obszary oddziaływania hormonów tarczycy to:
- Tempo metabolizmu białek, węglowodanów i tłuszczy
- Przemiana materii
- Regulacja układu nerwowego, temperatury ciała i ogólnie poziomu naszej energii
- Regulacja siły mięśniowej
- Rozwój układu kostnego
- Regulacja gospodarki wapniowo – fosforanowej
- Embriogeneza
Czym jest niedoczynność tarczycy i jakie są jej przyczyny?
Niedoczynność tarczycy to stan, w którym tarczyca wydziela niedostateczną ilość hormonów. Jeśli jest ich za mało, to wszystkie wyżej wymienione funkcje nie hulają tak jak trzeba.
Najczęstszymi objawami, których możemy doświadczyć to: wysuszenie skóry (zwykle na łokciach i kolanach), przyrost masy ciała i obrzęki, osłabienie i przewlekłe zaparcia, pogorszenie bystrości intelektualnej, a przede wszystkim objawy depresji. Do tego jeszcze ciągłe uczucie zmęczenia, ogólne spowolnienie i senność, kiepska tolerancja zimna, łamliwość paznokci, wypadanie włosów, czasami nawet brwi.
Jeśli niedoczynność tarczycy jest leczona, czyli poziom hormonów jest wyrównany, to objawy wyżej opisane nie występują. Dlaczego? Leczenie polega na dostarczaniu hormonów tarczycy, tych samych które wytworzyłaby sama tarczyca, gdyby działała prawidłowo. Skoro po lekach nie ma niedoborów hormonalnych, to nie ma objawów.
Najczęstszą przyczyną niedoczynności tarczycy są zapalenia tarczycy. Wśród nich prym wiedzie choroba autoimmunologiczna Hashimoto, która jest odpowiedzialna za 90% przypadków rozwoju niedoczynności tarczycy. Oznacza to całe szczęście również to, że można mieć Hashimoto, ale niekoniecznie mu się ono rozwinąć w niedoczynność tarczycy. Z drugiej strony, jeśli Hashimoto doprowadza do rozwoju niedoczynności tarczycy, to będzie oznaczało, że mamy i jedno, i drugie.
Innymi przyczynami niedoczynności mogą być: wrodzona niedoczynność tarczycy, stosowanie niektórych leków, usunięcie gruczołu tarczowego z przyczyn medycznych, znaczny niedobór jodu w diecie (obecnie bardzo rzadko się to zdarza) albo jego wrodzone, zaburzone działanie.
Niestety ostatnio zwraca się też uwagę na coraz liczniejsze przypadki niedoczynności tarczycy na skutek nadużywania preparatów jodu.
Dieta i leczenie w niedoczynności tarczycy
Na początku trzeba sobie jasno powiedzieć, że leczenie niedoczynności tarczycy polega na uzupełnianiu hormonów tarczycy i ciągłym ich monitorowaniu pod nadzorem endokrynologa.
Nawet jeśli niedoczynność tarczycy jest wywołana Hashimoto, to leczy się niedoczynność (hormonami), a nie Hashimoto.
Choroby autoimmunologiczne, jak Hashimoto, są bardzo „wrażliwe” na wszystko to, co określamy jako zdrowy styl życia. Zdrowe odżywianie, odpowiednia ilość ruchu, dobry sen, nasze przeżywanie sytuacji stresowych i ich natężenia, nadużywanie alkoholu, palenie papierosów – to czynniki, które mają najsilniejszy wpływ na modulację przebiegu chorób autoimmunologicznych.
Jednak nawet przy stosowaniu leczenia farmakologicznego przy niedoczynności tarczycy, dieta ma kolosalne znaczenie. Witaminy i minerały odgrywają niesłychanie ważną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu i syntezie hormonów tarczycy.
Podstawowe i uniwersalne zasady żywienia w niedoczynności tarczycy
Przemiana materii w niedoczynności tarczycy nie jest, jak wiemy bardzo imponująca. Aby to poprawić zaleca się 4-5 posiłków dziennie. Ten prosty zabieg pozwala uregulować tempo przemiany materii.
Co w „realu” oznacza spadek przemiany materii? To bardzo prosty mechanizm. Organizm pracując wolno, nie jest w stanie „przerobić” dużej części z tego do jemy. A czas płynie, przychodzi nowy dzień, nowa dostawa. To czego nie udało się zagospodarować (a sporo tego wychodzi) zostaje odłożone pod postacią tkanki tłuszczowej. A kiedy odpowiednia ilość tkanki tłuszczowej się uzbiera, to mamy nadwagę, a im dalej w las … otyłość.
Spadek masy ciała ma duże znaczenie, jeśli chodzi o normalizację hormonów we krwi. Odpowiednio dobrana dieta oczywiście pomoże schudnąć i jednocześnie będzie uwzględniać wszystkie „tarczycowe” wymagania. Najlepiej wziąć się za nią po ustabilizowaniu hormonów tarczycy lekami.
Podaż kalorii to sprawa wybitnie indywidualna, dlatego trudno o ogólne zalecenia. Jednak zwraca się uwagę na to, że bardzo duże restrykcje kaloryczne mogą spowodować wzrost THS oraz spowolnić tempo metabolizmu.
Białko
Trzeba go dobrze przypilnować właśnie ze względu na kiszkowatą przemianę materii. Abu ją rozhulać, białko powinno stanowić nawet do 20% dziennego zapotrzebowania. I to najlepiej białko pełnowartościowe tj. pochodzenia zwierzęcego (mięso, mleko i jego przetwory, jaja, ryby). Ale bez przesady, dobrze skomponowana dieta wege, też sobie z tym doskonale poradzi – od czego mamy nieocenione rośliny strączkowe.
Oprócz przyspieszenia metabolizmu, białko jest potrzebne po prostu do produkcji hormonów tarczycy, bez jego optymalnej ilości cały proces nie zadziała prawidłowo. Dostępne są również badania, w których wykazano, że prawidłowa podaż białka hamuje wypadanie włosów.
Węglowodany
Oczywiście podstawą są tu produkty zbożowe z pełnego przemiału: niższy indeks glikemiczny, więcej witamin i minerałów i błonnika. Do tego dużo warzyw i owoców. Odpowiedni ładunek i indeks glikemiczny pomaga w ładnym zarządzaniu gospodarką węglowodanową (jej zaburzenia to częsty problem przy niedoczynności). Błonnik z kolei jest nieoceniony w walce z zaparciami (tu chyba komentarz jest zbędny).
Tłuszcze, a szczególnie kwasy omega-3
Dieta nie powinna być niskotłuszczowa, żeby nie doprowadzić do niedoboru witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (A, E, D i K). Skupić się jednak warto na wartościowych tłuszczach. Nasycone kwasy tłuszczowe (odzwierzęce, olej kokosowy, olej palmowy) lepiej ograniczyć na minimum. Warto postawić na tłuszcze nienasycone: olej rzepakowy, lniany, oliwę z oliwek, awokado, pestki, nasiona, orzechy, tłuste ryby.
Szczególnie ważne są kwasy omega-3, które mają właściwości przeciwzapalne oraz pobudzają wzajemną relację hormonów T4 i T3. Podkreśla się, że omega-3 dobrze działają na płynność błon komórkowych. Dzięki temu uwrażliwiają je na działanie hormonów tarczycy. Dodatkowo kwasy omega-3 działają przeciwdepresyjnie (częsta przypadłość w niedoczynności), poprawiają koncentrację i pamięć oraz usprawniają metabolizm cholesterolu (problemy z cholesterolem to również częsta przypadłość w tej chorobie).
Żelazo
Żelazo odgrywa kluczową rolę w przemianach tyreoglobuliny w T4 i T3. Jego niedostateczna podaż może spowodować zmniejszenie produkcji hormonów tarczycy i zwiększenie stężenia THS.
- Najlepiej przyswajalne żelazo znajdziemy w mięsie, jego przetworach i podrobach.
- Roślinne źródła żelaza to przede wszystkim rośliny strączkowe, warzywa liściaste, natka pietruszki, pestki dyni. Warto wiedzieć, że bardzo wiele czynników ma wpływ na obniżenie przyswajalności żelaza ze źródeł roślinnych. Np. popijanie herbaty czy kawy do 3 godzin po posiłku potrafi w 90% zahamować absorbcję żelaza. Jest bardzo wiele kruczków i sztuczek, żeby dobrze ogarnąć temat żelaza w diecie wege, ale wątek ten jest na tyle rozległy, że zasługuje na oddzielny artykuł.
Jod
W tarczycy jest ok. 80% jodu znajdującego się w naszym organizmie. Jod wchodzi w skład hormonów tarczycy T3 i T4. Jego niedobór prowadzi do niewystarczającej ich produkcji, a dalej do wzrostu stężenia TSH. Charakterystycznym objawem znaczącego niedoboru jodu jest powstanie wola.
- Źródła jodu to przede wszystkim owoce morza: ryby, glony, skorupiaki, krewetki. Jod znajdziemy też w produktach mlecznych i jajkach, a z ciekawostek – suszone śliwki. Doskonałym źródłem jodu jest sól kuchenna jodowana (efekt wprowadzenia w Polsce programu profilaktyki jodowej).
- W niedoczynności tarczycy ważne jest utrzymywanie prawidłowej ilości jodu w diecie, a nie przekarmianie się jodem. Zarówno zbyt małe jak i nadmierne spożycie jodu w diecie może powodować problemy z tarczycą.
- Dodatkowo w przypadku Hashimoto przegięcie z jodem sprawi, że odpowiedź autoimmunologiczna układu odpornościowego będzie nasilona. Zamiast sobie pomóc doprowadzimy do zaognienia objawów.
Selen
Selenu jest również całkiem sporo w tarczycy, nic więc dziwnego, że jego obecność dla tego gruczołu nie jest obojętna. Selen odpowiada za prawidłową konwersję T4 do T3. Są badania sugerujące, że selen odgrywa ważną rolę w zmniejszeniu stanu zapalnego tarczycy. Selen wpływa też na przyswajalność jodu. Wraz ze znaczącym wzrostem selenu w organizmie nasila się wydalanie jodu.
Bardzo ostrożnie należy podchodzić do suplementacji selenem, ponieważ jest bardzo cienka granica między dawką terapeutyczną a toksyczną.
- Selen znajdziemy w otrębach, kiełkach zbóż, pełnoziarnistych produktach zbożowych, skorupiakach i rybach morskich.
- Najbardziej celebryckim źródłem selenu są orzechy brazylijskie. Jednak w zależności od kraju pochodzenia zawartość tego pierwiastka bardzo się różni. W Polsce są dostępne orzechy z Boliwii, które akurat mają najmniejszą zawartość selenu 6,4 mcg w orzechu. Dla porównania orzech z Wenezueli czy Kolumbii da nam 80,8 mcg selenu.
Cynk
Ten z kolei jest bardzo ważny dla prawidłowej syntezy i funkcjonowania tyroksyny. Bez cynku będzie za niski poziom T4 jak i T3, co oczywiście prowadzi do objawów niedoczynności tarczycy. Za mało cynku to również kiepskie tempo metabolizmu i gorzej działający układ odpornościowy.
- Najlepsze źródła cynku to sery podpuszczkowe, kasza gryczana, strączki, suszone pomidory, siemię lniane, zarodki pszenne, pestki dyni i słonecznika, pełnoziarniste pieczywo i mięso (kurde balans, nie wiedziałam, że jestem taką fanką cynku, szczególnie kilku pierwszych pozycji).
- Cynk bardzo efektywnie można zaspokoić dietą i nie ma potrzeby suplementacji. Co więcej, suplementowanie na własną rękę może doprowadzić do niedoborów żelaza i miedzi, bo tak może grzech obfitości selenu.
Witamina D
Witamina D jest bardzo ważna dla funkcjonowania układu immunologicznego. Naukowcy uważają, że niedobór tej witaminy jest jedną z istotnych przyczyn rozwoju chorób autoimmunologicznych.
Witaminę D syntezujemy wystawiając skórę (ok. 30% powierzchni) na słońce na ok. 20 minut dziennie. Najlepiej w godzinach 10.00-15.00, bo wtedy jest optymalna długość promieni słonecznych. A zatem jeśli piękne słoneczne dni spędzamy za biurkiem, to z syntezy kiszka.
- W naszym klimacie witaminę D trzeba suplementować, żeby utrzymać jej prawidłowy poziom, nie tylko w przypadku niedoczynności tarczycy, ale również, gdy nic nam nie dolega. Z diety jej dostępność jest marginalna.
- Aby dobrać odpowiednią dawkę, najlepiej wykonać badania, aby sprawdzić jej ilość w organizmie. W zależności od jej poziomu lekarz może przepisać odpowiednią dawkę.
- Witamina D w dawce 2000 jednostek jest bezpieczna i powszechnie polecana jako profilaktyka dla dorosłych, jeśli nie ma dużych niedoborów.
Witamina A
Niedobór witaminy A w diecie może wpływać na relacje podwzgórze-przysadka mózgowa-tarczyca. Dlatego dieta uboga w witaminę A i jod to przepis na rozwój niedoczynności tarczycy.
- Pod nazwą witaminy występuje wiele związków wykazujących jej aktywność biologiczną: retinol, beta karoten czy karotenoidy.
- Witaminę A znajdziemy w produktach zwierzęcych i roślinnych.
- Produkty pochodzenia zwierzęcego dostarczą nam retinolu i jego pochodnych: mleko, masło, podroby, niektóre ryby, jaja.
- W roślinach znajdziemy karotenoidy: marchew, czerwona papryka, szpinak, morele, brzoskwinie, śliwki, wiśnie.
Widać, że trzeba się wyjątkowo postarać, żeby nabawić się niedoborów witaminy A.
Substancje goitrogenne (wolotwórcze) – ograniczyć
Goitrogeny blokują przyswajanie jodu i hamują syntezę hormonów tarczycowych, dlatego w diecie osób cierpiących na niedoczynność tarczycy trzeba z nimi uważać. Uważać to znaczy ograniczyć, ale nie wyrzucać je ze swojej diety. Wyrzucać ich całkowicie nie warto, ponieważ pozbawiamy się wtedy dostępu do ważnych składników odżywczych.
Poleca się całkowite wyeliminowanie jedynie soi i jej przetworów. Zaobserwowano bowiem, że nawet niewielka ilość soi może osłabić pracę tarczycy.
Produkty zawierające substancje goitrogenne mogą być w ograniczonym zakresie spożywane jedynie przez osoby cierpiące na niedoczynność tarczycy, które mają zapewnioną dostateczna ilość jodu w diecie. W przydatku niedoborów jodu do goitrogenów należy podejść bardziej konserwatywnie.
- Substancje wolotwórcze znajdują się w brukselce, kapuście, rzepie, kalafiorze, brokule, truskawkach, kaszy jaglanej (proso), szpinaku, soi, gorczycy i orzeszkach ziemnych.
- Właściwości wolotwórcze może wykazywać również zielona herbata, która ma w swoim składzie katechiny i flawonoidy, a te mogą powodować osłabienie tarczycy.
- Goitrogeny działają tym intensywniej, im mniej mamy jodu w diecie.
- Obróbka termiczna niszczy ok. 30% substancji goitrogennych. A zatem bardzo proszę, nie jedzcie kaszy jaglanej na surowo!
Jest jeszcze wiele rzeczy, których nie poruszyłam, jak choćby kwestia diety bezglutenowej i bez laktozy w odniesieniu do osób cierpiących na niedoczynność tarczycy.
Warto też dowiedzieć się o innych produktach uważanych za sprzymierzeńców w walce z niedoczynnością i Hashimoto jak olej z czarnuszki, ashwagandha, drapacz lekarski, tarczyca bajkalaska czy przytulia. Jest coraz więcej badań naukowych na ten temat i warto być na bieżąco. Będzie o tym wszystkim niedługo.
Dieta w niedoczynności tarczycy ma przede wszystkim wspomagać leczenie farmakologiczne. Prawidłowa kompozycja jadłospisu pozwoli na unikniecie powikłań związanych z nieprawidłowym funkcjonowaniem gruczołu tarczowego: otyłości, chorób układu krążenia, cukrzycy czy osteoporozy.
Dieta powinna być zawsze dobrana do danej osoby i oprócz niezbędnych i koniecznych składników musi uwzględniać jej tryb życia, ulubione smaki czy wymagania kulinarne. Przede wszystkim zaś powinna uwzględniać wszelkie choroby współistniejące.
Literatura:
- Ratajczak A. i wsp. „Zalecenia Żywieniowe w niedoczynności tarczycy i Hashimoto”, Piel Zdr Publ 2017;7(4):305-311
- Zakrzewska E. i wsp. „Zalecenia dietetyczne w niedoczynności tarczycy przy współwystępowaniu choroby Hashimoto”. Bromatl Chem Toksykol. 2015;48(2):117-127
- Gierach M. i wsp. „Choroba Hashimoto a zaburzenia gospodarki węglowodanowej u pacjentów hospitalizowanych w Klinice Endokrynologii i Diabetologii Collegium Medicum w Bydgoszczy w latach 2001–2010” Endokryn Pol 2012;1(63):14-17
- Markiewicz-Żukowska R. i wsp. „Zawartość witamin w dietach kobiet z chorobą Hashimoto” Brom Chem Toksykol 2011; 3:539-543
- Maciejewski A. i wsp. “Assessment of Vitamin D Level in Autoimmune Thyroiditis Patients and a Control Group in the Polish Population” Adv Clin Exp Med. 2015 Sep-Oct;24(5):801-6.
- Shin DY i wsp. “Low serum vitamin D is associated with anti-thyroid peroxidase antibody in autoimmune thyroiditis.” Yonsei Med J. 2014 Mar;55(2):476-81
- Kurdybacha P. “Smoking and other goitrogens as significant risk factors of thyroid diseases” Przeg Lek 2011; 68(10):1000-1004
- Liontiris MI I wsp. “A concise review of Hashimoto thyroiditis (HT) and the importance of iodine, selenium, vitamin D and gluten on the autoimmunity and dietary management of HT patients. Points that need more investigation.” Hell J Nucl Med. 2017 Jan-Apr;20(1):51-56
- Nettore IC I wsp. “Sunshine vitamin and thyroid.” Rev Endocr Metab Disord. 2017 Sep;18(3):347-354
- Guastamacchia E i wsp. “Selenium and Iodine in Autoimmune Thyroiditis” Endocr Metab Immune Disord Drug Targets. 2015;15(4):288-92.
- Gajda S I wsp. “Diagnosis and treatment of thyroid disorders in obese patients — what do we know?” Endokrynol Pol 2019;70(3):271-276
- “Diagnostyka laboratoryjna w dietetyce” pod red. Naukową L. Ostrowskiej, PZWL 2018
- „Dietetyka, żywienie zdrowego i chorego człowieka” Ciborowska H, Rudnicka A, PZWL 2018
